پژوهشگر فضای مجازی دانشگاه امام صادق: سفارش رهبری به آفرینش علمی چگونه محقق می شود

پژوهشگر فضای مجازی دانشگاه امام صادق (ع) راه تحقق سفارش رهبری به لزوم آفرینش علمی را برگشت ریل به انحراف کشیده شده اقتصاد دانش بنیان در کشور و اعتدال بخشیدن به مفهوم نوآوری عنوان نمود.
به گزارش سئو مئو به نقل از مهر، رهبر معظم انقلاب اسلامی هفته گذشته در دیدار با نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی کشور بر لزوم تمرکز جامعه علمی و نخبگان برای یافتن راهکارهای مشکلات مختلف تاکید نمودند و اظهار داشتند: ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران، می تواند زمینه ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور باشد.
در این دیدار رهبر انقلاب با تبیین مسائلی همچون «احساس مسئولیت نخبگان»، «ضرورت توجه به آینده ترسیم شده و هدف گذاری شده برای ایران عزیز» و «لزوم آفرینش علمی»، تاکید کردند: هم مسئولان باید به وظایف خود درباره نخبگان عمل کنند، هم جوان نخبه باید در قبال مسائل کشور احساس مسئولیت کند.
جواد آزادی پژوهشگر هسته خط مشی فضای مجازی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) که در دیدار اخیر رهبر انقلاب با نخبگان، حضور داشت در گفتگو با خبرنگار مهر به تشریح محورهای مورد تاکید مقام معظم رهبری پرداخت و به این پرسش پاسخ داد که نخبگان چگونه می توانند در حل مسائل کشور نقش آفرینی کنند و سفارش رهبری درباب «لزوم آفرینش علمی»، «توجه به هدف گذاری کشور» و «احساس مسئولیت نخبگان» چگونه محقق می شود؟
مشروح این گفتگو به شرح زیر است.
* باتوجه به حضور جنابعالی در جلسه دیدار نخبگان با رهبر انقلاب، مهم ترین محور تأکیدات مقام معظم رهبری در این دیدار چه بود و رهبر انقلاب چه سرفصل های مهمی را به نخبگان سفارش فرمودند؟
مقام معظم رهبری، در دیدار اخیر حول دو محور اساسی، رهنمودهایشان را ارائه فرمودند؛ اول نخبگان بود و دوم درباب سیاست های کلی علم و فناوری نظام.
در موضوع نخبگان، ایشان ابتدا سفارش به شکر نعمت و قدرشناسی نخبگی داشتند و این قدرشناسی عبارت بود از کار و تلاش با بهره گیری از این نعمت الهی؛ همین طور نسبت به مسئولیت های ناشی از نخبگی تذکر دادند که مهم ترین این مسئولیت ها، «مسئله محوری» و کوشش برای حل مسائل کشور با بهره گیری از نخبگی است. به نظرم نکته مهمی که باید سرلوحه نخبگان باشد، آن تذکر رهبری است که نخبه باید توجه کند که هر چه دارد از خدای متعال است و شکر این نعمت عبارت است از این که نخبگی اش را در راه اراده و رضای الهی به کار بگیرد.
ایشان همین طور میان «نخبگان علمی» و سایر نخبگان تفاوت قائل شدند و علاوه بر مسئله محوری، دیگر وظیفه نخبگان علمی را «آفرینش علمی» مطرح نمودند، آفرینشی که نه فقط سبب جبران شکاف علمی ایران با غرب شده، بلکه در افقی فرضاً ۵۰ ساله ایران را مرجع علمی دنیا می کند و پایه های علمی تمدن نوین اسلامی را ایجاد می نماید.
* مطابق با فرمایشات رهبری، نخبگان در حل مسائل و چالش های مهم کشور می توانند به ایفای نقش بپردازند. این مهم چگونه قابل عملیاتی شدن است و سهم نخبگان در حل مسائل کشور چیست؟
بر اساس فرمایشات مقام معظم رهبری، نقش آفرینی نخبگان در حل مسائل اجتماعی یک وظیفه و مسئولیت است. به نظرم ایشان در همین جلسه این مسئولیت را شرح کردند و آن تکمیل زنجیره «تولید دانش تا اثرگذاری» است. تولید دانش بدون این که در خدمت مسائل جامعه باشد، ثمره ای نخواهد داشت، البته شاید سبب اقتدار علمی بشود اما تکلیف ما نسبت به جامعه فراتر از تولید علم است و وظیفه داریم تا ساحت زندگی اجتماعی آنرا امتداد دهیم.
بنابراین به عقیده بنده مسئله محوری نخبگان حداقل در حوزه علوم اجتماعی سه مرحله دارد؛
مرحله اول «شناخت عمیق از مسئله» است؛ شبیه کارهای نظری، روایی و پایایی دارد؛ فهمی ایستا و مجرد از زمان و بازیگران است.
مرحله دوم «شناخت اجتماعی و سیستمی از مسئله» است، به این معنا که یک مسئله در بستر طبیعی خودش در جامعه مطالعه می شود و پویایی هایی که در یک محیط وجود دارد مورد مطالعه قرار می گیرد، مانند بازیگرانی که در یک مسئله دخیل هستند، قواعد نهادی که مسئله در بستر آن شکل می گیرد و حتی تفاوت در ادراکات بازیگران که در یک مسئله حضور دارند و رفت و برگشت هایی که میان آنها صورت می گیرد.
در مرحله سوم عالی ترین سطح مسئولیت پذیری را در قبال یک مسئله می پذیریم و با پیگیری آن در جامعه مبادرت به عمل اجتماعی و اصلاح اجتماعی می نماییم.

بدین منظور یک نخبه اگر بخواهد مسئله محور عمل کند می تواند در شش حالت نقش آفرینی کند.:
۱. نقش پژوهشی و تحلیلی: مشابه کارهای مرسوم در جامعه علمی و دانشگاهی است، خصوصاً نخبگانی که به پژوهش می پردازند اما پژوهش های خویش را در حد نشریات، مقالات و جراید رها کرده و زنجیره اثر را تکمیل نمی کنند. البته بطور قطع این نقش برای یک نخبه علمی قطعی و لازم است اما مسئله این است که نباید در این نقش بماند و باید به نقش های بعدی عبور کند.
۲. نقش طراحی و توصیه: بعد از پژوهش با پذیرش سطح بالاتری از مسئولیت، یک نخبه مبادرت به طراحی و سفارش می کند؛ درواقع راهکار خودرا ناظر به یک مسئله تجویز می کند.
۳. نقش سفارش راهبردی: اگر یک نخبه بدون امکان سنجی و ملاحظه پویایی های محیطی نسخه ای تجویز کند، محکوم به شکست خواهد بود. همیشه در یک نگاه سیستمی، عواملی حضور دارند که نمی توان بدون ملاحظه آنها به راهکار اثربخشی رسید، بعنوان مثال در یک مسئله بازیگرانی با منافع مختلف حضور دارند که باید در سفارش ها به منافع و اهداف متفاوت آنها و اثر بالقوه ای که می توانند روی این راهکار ها بگذارند دقت نماییم. وگرنه چه بسیار راهکار هایی که در میدان واقعی و روی زمین، امکان اجرا ندارند و یا اگر اجرا شوند با مقاومت ها و چالش های ذی نفعانی مواجه می شوند که عملاً آن نسخه را ناکارآمد می کنند.
۴. نقش میانجی گری: خیلی از مشکلات در عرصه عمومی ناشی از عدم تعامل بازیگران و ذی نفعان است، گاهی اوقات یک نخبه با ایفای نقش میانجی گری می تواند مصالحه به وجود آورده و با تعامل ناشی از مصالحه یک مسئله را حل کند.
۵. نقش ایجاد مقبولیت: پنجمین نقشی که یک نخبه در خیلی از مسائل باید ایفا کند نقش ایجاد مقبولیت است. بسیاری اوقات در یک جامعه و یا بخش های کوچک تری از یک جامعه مانند یک سازمان راهکار خوبی ازطریق یک نخبه طراحی می شود، عوامل محیطی و ذی نفعان و آثار بالقوه آنها هم دیده می شود، اما به یک اقدام اثربخش در حل مسئله نمی انجامد، علت در این است که در مسائل اجتماعی، افراد تا توجیه نشوند و قانع نشوند که نسخه این نخبه راهکار اثربخشی است، آن نسخه را اجرا نمی کنند. بنا بر این ایجاد مقبولیت بخش دیگری از نقش آفرینی یک نخبه است.
۶. آشکارسازی ارزش ها و پاسخ به احتجاجات: زمانی که یک نخبه، در عرصه میدانی وارد عملیات می شود، طراحی های خودرا در صحن اجتماع به نمایش می گذارد، ارزش ها و احتجاجات مختلف برمی خیزد و باید برای دفاع از طرح خود آمادگی داشته باشد.
من اسم این نقش های شش گانه را «چرخه نظر تا اثر» می نامم و معتقدم تا آن زمان که نخبگان به ضرورت هر یک از این نقش ها اعتقاد نداشته باشند، در برخورد با مسائل اجتماعی نا امید و سرخورده می شوند و کارآمدی لازم را نخواهند داشت.
* چالش های نخبگان حوزه فناوری اطلاعات و فضای مجازی را چه می دانید؟ چه موانعی بر سر راه نخبگان در این بخش قرار دارد و دلایلی که موجب مهاجرت نخبگان ICT می شود چیست؟
همان طور که در سخنرانی اخیر خود نیز در این دیدار مطرح کردم ما در زمینه فضای مجازی با دو نوع مهاجرت نخبگان مواجهه هستیم، اول پدیده فرار مغزها و مهاجرت از داخل کشور به خارج از کشور و دومی که با سیاست های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در ۸ سال اخیر رخ داده است، مهاجرت از دانشگاه و نهاد علم به بازار و نهاد تجارت است.
اگر بخواهیم تفصیل بدهیم می توان گفت مسائلی نظیر اقتصاد نفتی، دولت ناکارآمد و بیکاری فزاینده ازجمله مواردی است که کشور را به سمت سیاست کلی پشتیبانی از اقتصاد دانش بنیان رساند. ایده اصلی این بود که بجای آنکه منابع خام و سرمایه، ایجادکننده ارزش افزوده باشند، دانش و نخبگان آنرا ایجاد کنند؛ اما آنچه در عمل رخ داد تمرکز بر استفاده کنندگان فناوری اطلاعات و ارتباطات بود، در حقیقت بجای این که تولیدکنندگان این فناوری در کانون توجه باشند، تجار و کسب وکارهایی که برای تجارت از فاوا استفاده می کردند، توسعه یافتند.

سند فروکاهش در اقتصاد دانش بنیان
در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و مشخصاً در مسئله شبکه با لایه های مختلفی مواجه هستیم که متأسفانه در این ۸ سال پیشرفت متوازنی نداشته ایم. بعنوان نمونه در لایه فیزیکی و غیرفعال شبکه، توسعه زیادی در دسترسی داشته ایم، درحالی که در لایه فعال شبکه عقب تر هستیم و بطورمثال شما می بینید که اگر سال ۹۴ پیامرسان مسئله کشور بوده است، امروز در سال ۱۴۰۰ نیز همچنان مسئله است.
در خصوص مهاجرت نخبگان به خارج از کشور از سال ها قبل دلیلهای زیادی مطرح گردیده است و من نمی خواهم حالا به آنها بپردازم، آنچه الان تاکید دارم «تغییر ذائقه نخبگان» و «مهاجرت از دانشگاه به بازار» است. البته من اصلاً مخالف تجارت نیستم، اساساٌ تولید ثروت یک ارزش است، آنچه من مشکل دارم، به هم خوردن «موازنه علم و ثروت» است؛ این مهاجرت فی نفسه اشکالی ندارد، مشکل آنجاست که اگر نخبگان، «علم و فناوری» را رها کنند، دانشگاه ها خالی از نخبه می شود و اگر همگی به تجارت و بازار رفتند، آن موقع «استحکام ساخت درونی کشور» که بر پایه قدرت علمی است، رفته رفته سست می شود و در بلندمدت سایر حوزه ها مانند اقتصاد را هم سست و لرزان می کند.
ما اگر بخواهیم نهاد بازار و تجارت ما توسعه و پیشرفت پایدار داشته باشد باید در نهاد علم و دانشگاه، ریشه های آنرا مستحکم نماییم نه این که نهاد علم را خالی از نخبگان نماییم.
* مهاجرت نخبگان چه ضربه ای به کشور می زند و مطالبه نخبگان از جامعه چیست؟ در مقابل، جامعه چه مطالباتی از نخبگان دارد؟
من می خواهم سوال شما را با فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری پاسخ بدهم، ایشان در همین جلسه اشاره کردند که مهاجرت نخبگان فی نفسه اشکالی ندارد اما نخبه فراموش نکند که به کشورش بازگردد.
طبیعتاً نخبگان این انتظار را دارند که اگر نخبگی یک موهبت الهی است و به فرموده رهبری، این امکان و توانایی برای نخبگان مسئولیت به وجود می آورد و باید نخبگی خودرا به خدمت مسائل کشور بیاورند؛ بدین سبب متقابلاً این انتظار وجود دارد که مسئولین کشور زمینه را برای نقش آفرینی نخبگان ایجاد کنند؛ به عقیده بنده، هیچ چیزی بیشتر از احساس اثرگذاری نمی تواند مشوق یک نخبه باشد.
اگر زنجیره علم را مشتمل بر «علوم بنیادین و پایه، علوم کاربردی، تولید فناوری، تجاری سازی» ببینیم؛ تأکیدهای معاونت علمی ریاست جمهوری فقط بر بخش تجارت اولاً موجب مهاجرت نخبگان علمی و فنی به خارج از کشور شده است.
به عنوان مثال نخبگانی که برای توسعه علوم بنیادین نیاز به آزمایشگاه دارند اما آزمایشگاه مورد نیازشان را در داخل کشور پیدا نمی کنند؛ یا برای تولید یک فناوری نیازمند سرمایه گذاری های بلندمدت و دیر بازده با ریسک بالا هستند که چنین سرمایه گذاری هایی در اکوسیستم استارت آپی کشور جایگاهی ندارد.
ثانیاً با تأکیدهای فراوانی که معاونت علمی به «نوآوری» داشته، تولید علم و فناوری مظلوم واقع شده و سیل عظیمی از نخبگان به بازار و اکوسیستم استارت آپی رفته اند که عمدتا حول خدمات و تجارت الکترونیک شکل گرفته است.
باز تاکید می کنم، من نه با تولید ثروت مشکل دارم و نه با اکوسیستم استارت آپی، نقد بنده به عملکرد تنها متولی تکمیل زنجیره علم و فناوری کشور است که نباید ریل گذاری اش به سمت تهی شدن نخبگان در نهادهای علم و فناوری و تجمیع آنها در نهاد تجارت و کسب وکار باشد.
یادمان نرود که مقام معظم رهبری سفارش به «آفرینش علمی» داشتند و به عقیده بنده به دنبال برگرداندن ریل به انحراف کشیده شده اقتصاد دانش بنیان هستند.
من گمان می کنم ایشان با طرح مفهوم «آفرینش علمی» به دنبال تعدیل مفهوم «نوآوری» هستند. بااینکه نوآوری مفهوم خوبی است اما خاستگاه تجاری و اقتصادی دارد و اگر ۸ سال منابع اصلی علم و فناوری کشور را آن هم در وضعیت تحریم صرف این مفهوم کردیم، آنگاه نسبت به نیازهای علمی و فناوری مان در کشور گرفتار «غفلت» شده و به تبع آن «غارت» می شویم؛ مقام معظم رهبری همیشه تاکید کرده اند که آنچه عامل اقتدار حقیقی کشور است علم و فناوری است.
در اقتصاد دانش بنیانی که ایشان مد نظر دارند، «علم» عامل «تولید ثروت» است، اما در اقتصاد دانش بنیانی که امروز با آن مواجه هستیم، «علم» در «خدمت ثروت» است.