تاثیر فعالیت غیرمجاز مراكز استخراج رمزارز بر خاموشی ها فراتر از بحران خاموشی

به گزارش سئو مئو روند صعودی قیمت برخی ارزهای دیجیتالی در ماه های گذشته، ریزش شاخص بورس در ایران و نقدینگی سرگردان خارج شده از بازار سرمایه، میلیونها ایرانی را به سرمایه گذاری در حوزه رمزارزها با خرید و همچنین استخراج ارزهای دیجیتالی سوق داد و استفاده از برق برای تولید رمزارز به جای تولید کالا و خدمات، علاوه بر فشار به صنعت برق و ایجاد بحران خاموشی، مسبب کاهش تولید سایر کالاها و خدمات ضروری هم خواهد بود.
به گزارش سئو مئو به نقل از ایسنا، شبکه های برق در تمام دنیا برپایه اطلاعات عملکردی گذشته و پیشبینی های متعارف، برنامه ریزی و بهره برداری می شوند. در این پیشبینی ها سناریوهای خوش بینانه، واقع بینانه و بدبینانه تنظیم و مدنظر قرار می گیرند. در سالجاری، رشد مصرف برق در ایران، حتی با بدبینانه ترین سناریوهای پیشبینی شده، فاصله بسیاری دارد. مصرف برق کشور در ماه های اخیر آنچنان رشد بی سابقه ای داشته که به یک رکورد تبدیل گشته است. میزان و رشد مصرف برق از آغاز سالجاری تا کنون و مقایسه آن با سالیان گذشته، نشان دهنده حالت خاص و استثنایی سالجاری است.
تداوم این میزان رشد به معنای پنج برابر بودن آن نسبت به پیشبینی های متعارف است که کمبود عرضه برق در این شرایط را نه فقط در ایران بلکه در هر کشور توسعه یافته ای در جهان هم اجتناب ناپذیر خواهد کرد، چونکه رشد مصرف حدودا ۲۰ درصدی طی یک سال با اصول برنامه ریزی و طراحی شبکه های برق سازگار نبوده و این میزان مجموعا طی حداقل پنج سال در ایران مورد انتظار است.
افزایش زودهنگام و شدید دمای هوا تا پنج درجه و در مدار قرار گرفتن زودهنگام سیستم های سرمایشی، راه اندازی زودهنگام چاه های کشاورزی به علت کاهش بارش ها و رواناب های سطحی و رشد تولید و افزایش مصرف برق صنایع بزرگ در کنار عامل کمتر شناخته شده «استفاده فزاینده از ماینرها و تجهیزات استخراج رمزارزها» بعنوان عوامل اصلی رشد مصرف برق در سال ۱۴۰۰ مطرح هستند. با عنایت به لزوم دقیق مبحث افزایش مصرف و شناسایی اثرات هر یک از عوامل برشمرده شده، در این گزارش به مولفه رمزارزهای غیر مجاز پرداخته شده است.
علل مختلف کسری تأمین برق
طبق اعلام وزارت نیرو، کسری تأمین برق مورد نیاز کشور در تابستان ۱۴۰۰ علل مختلفی دارد که دسته اول، بلند مدت ساختاری و عموما در ارتباط با عدم توازن در اقتصاد برق، تغییر رفتار مصرف کننده بخش های مختلف بر اثر قیمت های پایین برق و کاهش سرمایه گذاری در صنعت برق است. دسته دوم، ماهیت میان مدت دارد و براثر تحریم ها و تأثیر آنها بر سرمایه گذاری لازم در ساخت نیروگاه ها حاصل شده است. دسته سوم، کوتاه مدت است و ماهیت بحران زای آنها به شدت تهدیدکننده است. مهم ترین متغیر از این دسته، رشد فعالیت مراکز تولید غیر مجاز رمزارز در کشور است.
این گزارش استدلال می کند که بخش مهمی از بحران فعلی، نتیجه وضعیت تولید رمزارزهاست؛ و مهم تر آنکه این عامل صرفاً تحت تأثیر دمای هوا (نظیر مصرف سرمایشی) و ساعات روز (نظیر مصرف بخش خانگی و تجاری) نیست و می تواند به عارضه دائم نظام مصرف برق کشور تبدیل گردد. این بخش همینطور مانند بخش صنایع بزرگ یا کشاورزی آشکار نبوده و تحت تسلط برنامه ریز و سیاست گذار نیست و نمی توان در مواقع بحرانی فرمان به خروج آن از مدار داد. این خصائص را باید در کنار این حقیقت گذاشت که سود حاصل از تولید رمزارز به اندازه ای زیاد است که هر نوع فعالیت اقتصادی مصرف کننده برق را هم تحت تأثیر قرار داده و موجبات ترجیح اختصاص مصرف برق به تولید رمزارز به سایر مصارف مولد اقتصادی را فراهم ساخته است.
اثر فعالیت غیر مجاز مراکز استخراج رمزارز بر بحران تأمین برق
تولید رمزارز همینطور می تواند در مقیاس های خرد تا کلان و با دانش فنی اندک توسط عمده گروه های جامعه و فعالان سوداگری صورت گیرد. جمیع این خصائص، یعنی وابسته نبودن به زمان در طول سال، ساعت در طول روز و امکان توسعه و گسترش آن در همه بخش های جامعه و حتی در منازل، بعلاوه سود سرشار ناشی از تولید آن، ارزهای دیجیتالی را به تهدید راهبردی برای صنعت برق و انرژی ایران تبدیل نموده و نتایج سنگینی بر آن مترتب است. این گزارش نشان داده است که مسئله و بحران برق در تابستان ۱۴۰۰ تا چه اندازه از تولید ارزهای دیجیتالی ناشی شده و چرا نظام حکمرانی باید با تمرکز کافی و با حساسیت این مسئله را پیگیری و درمان کند.
صنعت برق ایران باآنکه تحت تأثیر متغیرهای ساختاری بلند مدت (نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت) و عوامل میان مدت (نظیر کاهش سرمایه گذاری ها) بوده، اما مقادیر افزایش در رشد مصرف برق نشان داده است که عاملی کوتاه مدت به شدت تعادل تولید و مصرف برق را تحت تأثیر قرار داده است. این گزارش به استناد آمارهای مصرف برق استدلال می کند که این عامل کوتاه مدت و بسیار تعیین کننده «تولید غیر مجاز رمزارزها» است و می تواند پایداری صنعت برق را به شدت تهدید کند.
تحلیل حضور مولفه تولید ارزهای دیجیتالی در مصرف برق
دستگاههای اندازه گیری نصب شده در مبادی ورودی شرکتهای توزیع نیرو امکان ثبت مصرف ساعتی هر شرکت توزیع را فراهم می آورد. اندازه مصرف برق در تولید ارزهای دیجیتالی را باید با مقایسه میزان مصرف برق در سال ۱۴۰۰ با مصارف برق در سالهای ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ انجام داد. چونکه میانگین رشد سالیانه مصرف برق تجاری، خانگی و صنعتی مشخص است و هرگونه رشد غیرمتعارف مصرف به عامل مصرف کننده خارج از این مصارف متعارف مربوط می شود.
همینطور میزان مصارف بخش خانگی و تجاری تابع ساعات شبانه روز است و در ساعات شب به خصوص بین (نیمه شب تا صبحگاه) به شدت کاسته می شود. بعلاوه با کنار گذاشتن مصرف بخش صنعتی (که مصرف آن به صورت برخط و لحظه ای قابل اندازه گیری است) و لحاظ کردن کاهش مصرف بخش خانگی و تجاری در ساعات نیمه شب، میتوان مصارف بالا در این ساعات را به عامل مصرف کننده جدید نسبت به روند بلند مدت کشور، یعنی ارزهای دیجیتالی نسبت داد. این مقایسه بین سالهای مختلف در روزهایی از سال با دمای متعادل صورت می گیرد تا اثر عامل دما در افزایش مصرف (بالاخص در بخش سرمایشی خانگی) حذف شود و امکان مقایسه مصرف در بازه های زمانی مختلف ایجاد شود.
هوا در اردیبهشت ماه معتدل است و از همین رو میزان مصرف برق در ایام منتخب اردیبهشت ماه با شرایط آب و هوایی یکسان (در مناطق مختلف کشور روزهای با شرایط نسبتا یکسان در نظر گرفته شده است.) در سه سال ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ مبنای مقایسه قرار گرفته است. مقایسه بر اساس مصرف برق در اردیبهشت ماه از Hن جهت که در این ماه برنامه وسیع جمع آوری دستگاههای استخراج غیر مجاز رمزارز و مدیریت بار و سایر اقدامات موثر بر مصرف هم هنوز توسعه نیافته بود، موجه است.
اندازه گیری و مقایسه برپایه مصرف کلیه مشترکین به استثنای ۴۲۷ مشترک بزرگ صنعتی انجام می شود. مولفه مصرفی این مشترکین مقدار قابل توجهی نسبت به کل مصرف داشته (قریب ۲۵ درصد مصرف در اردیبهشت ماه) و امکان پایش مستمر آن فراهم گشته است و ازاین رو نیازی به مدل سازی برای آن وجود ندارد. علاوه بر آن رشد غیرمتعارف ۲۶ درصدی در مصرف این بخش، می تواند مولد قضاوت نادرست درباره میزان کلی افزایش مصرف در اردیبهشت ۱۴۰۰ باشد و از همین رو کل مصرف برق این ۴۲۷ مشترک صنعتی بزرگ از محاسبات و مقایسه ها کنار گذاشته شده است.
بار پایه و مصرف برق در ساعات نیمه شب به پایین ترین میزان می رسد چونکه بخش های تجاری، خانگی، عمومی و کشاورزی تا حد زیادی از مدار خارج می شوند و بدین سان مقایسه میزان مصرف برق کشور در اردیبهشت ماه سه سال متوالی در ساعات ۲ تا ۵ صبح می تواند سهم یک عامل جدید در مصرف برق کشور را نشان دهد. مقایسه پایین ترین میزان مصرف در ساعات ۲ تا ۵ صبح ایام اردیبهشت ماه سالهای ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ و مشاهده افزایش غیرمتعارف مصرف در این ساعات در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ و مقایسه میزان رشد مصرف در این بازه زمانی با میزان رشد مصرف در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸ می تواند سهم ارزهای دیجیتالی در مصرف کل برق را روشن کند.
مقایسه داده های اندازه گیری شده
مقایسه روزهای منتخب اردیبهشت ماه با شرایط آب و هوایی یکسان در سه سال متوالی ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ در ساعات ۲ تا ۵ صبح بازه زمانی، نشان داده است در سال ۱۳۹۹ نسبت به همین زمان در سال ۱۳۹۸ چقدر افزایش مصرف صورت گرفته و همینطور افزایش مصرف برق در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ در همین بازه زمانی و ساعات چقدر بوده است.
طبق این آمار، رشد مصرف کل کشور بین سالهای ۱۳۹۸ تا ۱۳۹۹ در بازه زمانی منتخب به اندازه هشت درصد بوده اما رشد از سال ۱۳۹۹ به ۱۴۰۰ معادل ۱۶.۳۶ درصد (دوبرابر نرخ رشد سال پیش از آن) بوده است. مصرف برق برخی استان ها در بازه زمانی منتخب در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ چند برابر شده است. استانهای گوناگونی هم افزایش بین ۱۰ تا ۲۰ درصدی مصرف برق در ساعات ۲ تا ۵ صبح در اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ نسبت به همین زمان در سال ۱۳۹۹ را شاهد بوده اند.
این میزان رشد مصرف نمی تواند به عاملی بلند مدت نسبت داده شود. همینطور نمی تواند ناشی از رشد بخش تجاری یا خانگی باشد، چونکه این دو بخش در آن ساعات از شب به میزان زیادی از مدار خارج می باشند. بخش صنعت هم از این محاسبات بیرون گذاشته شده است. بنابراین، این رشد می تواند متعلق به تولید ارزهای دیجیتالی باشد که بدون وابستگی به ساعات خاص حتی در نیمه شب هم مصرف برق آنها ادامه دارد.
رشد غیرمتعارف شدید در میزان مصرف برق
داده های در ارتباط با مصرف برق در بازه زمانی مبنای مقایسه در ساعات ۲ تا ۵ صبح روزهای اردیبهشت ماه سالهای ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ نشان داده است که رشد غیرمتعارف شدیدی در میزان مصرف برق در این ساعات و روزهای کم بار در بخش های غیرصنعتی بزرگ صورت گرفته است. کنار گذاشتن مصارف صنعتی بزرگ از این محاسبات (که رشد غیرمتعارفی نسبت به سال قبل را تجربه کرده اند) باعث می شود تا بتوان افزایش مصرف صورت گرفته را به عاملی جدید (تولید رمزارز) که مصرف برق شبانه روزی دارد، اختصاص داد.
دستگاههای تولید رمزارز می توانند در تمام ایام سال و همه ساعات شبانه روز فعال باشند و افزایش آنها (با توجه به سود زیاد تولید رمزارز) می تواند مسئله تأمین برق در همه ایام سال و همه ساعات شبانه روز را با مشکل جدی مواجه کند. همینطور کاهش بارش ها به واسطه روند بلند مدت تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی کشور و کاهش ظرفیت استفاده از برق تولیدی سدها، می تواند معضل را تشدید کند.
متغیرهای ساختاری موثر بر انگیزه صاحبان سرمایه هم هم راستا با روند افزایش تولید رمزارزهاست. قیمت های پایین برق در ایران نسبت به سایر کشورها، قیمت نسبی پایین برق در مقایسه با سایر کالاها و به صرفه بودن استفاده هرچه بیشتر از آن برای تولید ثروت به هر روشی (که مولد افزایش تقاضاست) و شرایط اقتصادی دشوار واحدهای تولیدی که به آنها انگیزه می دهد برق خویش را به عوض تولید کالا و خدمات به تولید رمزارز اختصاص دهند، ابعاد و اهمیت مسئله ارزهای دیجیتالی را وسیع تر و پیچیده تر می کند.
افزایش قیمت بیتکوین در ماه های گذشته
این فرضیه هنگامی بیشتر تقویت می شود که اتفاقات چند ماه اخیر در ایران و جهان با موشکافی مورد تحلیل قرار گیرد. در بهمن ماه سال ۱۳۹۹، خودروسازی مشهور تسلا ابتدا اعلام نمود که از محل بخشی از ذخائر نقدی خود مبلغی به میزان ۱.۵ میلیارد دلار در بیتکوین سرمایه گزاری نموده است. تسلا پس از آن انجام تراکنش های مالی در خرید و فروش محصولات خویش را با بیتکوین به رسمیت شناخت. این اقدام یک کمپانی تراز اول جهانی، چنان اعتباری به بیتکوین و سایر ارزهای دیجیتالی بخشید که به سرعت آنها را به تیتر اول اخبار جهانی تبدیل کرد و اقبال عمومی به خرید و به تبع آن تولید ارزهای دیجیتالی را به شدت افزایش داد، بگونه ای که قیمت ارزهای دیجیتالی و در صدر آنها بیتکوین روندی به شدت صعودی گرفت و در عرض کمتر از چندماه، قیمت بیتکوین با ۲۰۰ درصد رشد روبرو شده و سه برابر شد.
در ایران هم این مسئله مورد توجه تعداد قابل توجهی از مردم کشورمان قرار گرفت، خصوصا که کمی پیش از شروع روند صعودی قیمت ارزهای دیجیتالی، شاخص بورس در ایران گرفتار ریزش کم سابقه ای شده بود و نقدینگی سرگردان خارج شده از بازار سرمایه به دنبال مکان مناسبی برای سود آوری بود و مطابق برآوردهای غیررسمی، میلیونها ایرانی (طبق برآورد اتاق بازرگانی) بخشی از سرمایه خویش را در ارزهای دیجیتالی سرمایه گذاری کردند و تعداد قابل توجهی از این افراد به جای خرید مستقیم ارزهای دیجیتالی به خرید دستگاههای استخراج ارزهای دیجیتالی روی آورده که با عنایت به قیمت یارانه ای برق در ایران بسیار به صرفه تر از خرید ارزهای دیجیتالی است. رشد ناگهانی قیمت دستگاههای استخراج ارزهای دیجیتالی و نایاب شدن آنها در بازار ایران در زمستان سال قبل موید این ادعاست.
همینطور اعمال ممنوعیت استخراج ارزهای دیجیتالی در چین (که بیشتر از ۵۰ درصد ظرفیت استخراج بیتکوین را میزبانی می کند) از تابستان سال جاری و اجبار دستگاههای استخراج ارزهای دیجیتالی به خروج از این کشور، ایران را به علت وجود برق یارانه ای با قیمت های ناچیز در مقایسه با قیمت های جهانی، در معرض تهدید کم سابقه ورود دستگاههای استخراج ارزهای دیجیتالی از مبادی غیررسمی قرار داده است که در صورت عدم حساسیت کلیه دستگاههای مسئول در کشور به یک تهدید جدی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تبدیل خواهد شد.
جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز به جای تولید کالا و خدمت
یک فرضیه قابل توجه و دارای اهمیت سیاسی، اجتماعی و امنیتی هم این است که جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز سبب می شود برق به عوض تولید کالا و خدمات صرف تولید رمزارز شده و علاوه بر فشار به صنعت برق و ایجاد بحران خاموشی، مسبب کاهش تولید سایر کالاها و خدمات ضروری هم باشد. تحقق این فرضیه، ثبات سیاسی و اجتماعی را به شکل مضاعفی تحت تأثیر قرار می دهد.
سالانه حدود یک میلیون مشترک جدید به مشترکین برق کشور اضافه می شود و مقدار مصرف دستگاههای تولید رمزارز در کشور هم حداقل معادل همین یک میلیون مشترک برآورد می شود و بنابر برآوردها به تولیدی معادل ۲۰۱۴ مگاوات قدرت واقعی یا ۲۹۷۵ مگاوات ظرفیت اسمی نیاز دارد. این میزان مصرف معادل مصرف برق همه مصارف سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل است.
میزان متوسط خاموشی در ایام محدود ماه های گرم سالجاری، نزدیک به ۲۰۰۰ مگاوات بوده که معادل مصرف برق برآوردی دستگاههای استخراج رمزارز است. درصورتیکه امسال دستگاههای تولید رمزارز بعنوان میهمان ناخوانده مصرف برق حضور نداشتند، باوجود کمبود منابع آبی و با اقداماتی که با اجرای برنامه های پاسخگویی بار صورت گرفت (مطابق روش های معمول در دنیا)، خاموشی عمومی متوجه مشترکین برق نمی شد. این استمرار مصرف شدید برق بخصوص در فصل زمستان که به صورت طبیعی امکان تولید برقابی کاسته می شود و همینطور برخی از واحدهای نیروگاه حرارتی برای تعمیرات سالیانه از مدار خارج می شوند، اثر منفی بزرگ تری در تأمین برق کشور خواهد داشت.
ازاین رو مسئله ارزهای دیجیتالی را باید فراتر از افزوده شدن یک مصرف کننده به دیگر مصرف کنندگان برق در نظر گرفت و باید اثرات همه جانبه آن بر به هم خوردن توازن تولید و مصرف برق و اثر جانبی آن بر انگیزه های کشنگران اقتصادی و در نهایت اثر آن بر تولید سایر کالاها و خدمات را لحاظ کرد و در سطح مسئله ای که می تواند به تهدیدی فزاینده برای ثبات صنعت برق و ثبات اجتماعی و سیاسی تبدیل گردد با آن مواجه گردید.

منبع: seomeo.ir